چگونه بفهمیم که یک کار واقعا علمی است؟ و آیا آی کیو ایرانیان روبه نزول است؟

قصد من در این نوشته این نیست که به فلسفه علم بپردازم. گر چه معتقدم حداقل هر دانشجوی دکترا باید در مقطعی از زندگی حرفه ای خود درباره فلسفه علم بخواند. فقط می خواهم به سوال ساده ای جواب دهم. سوال این است که اگر به نوشته ای برخوردیم که در رشته تخصصی ما نیست، از کجا بدانیم که این نوشته واقعا علمی است؟ جوابی عملگرایانه این است که اگر متخصصان دیگر همین رشته این مقاله را مرور تخصصی (یا به قول خارجی ها Scholarly peer review) کرده اند آنوقت با اطمینان بیشتری می توان گفت که کار علمی است. به همین دلیل، نوشتارهای مثلا کروگمن در نیویورک تایمز یا مصاحبه مثلا گری بکر با وال استریت جورنال را نمی توان لزوما علمی تلقی کرد. اما اگر همین دو نفر مقاله ای بنویسند که در جرنال مرور شده به وسیله متخصصان دیگر چاپ شود، می توان آن نوشته را علمی تر تلقی کرد.

متاسفانه در ایران نوشته های مرور نشده و نسبتا غیر علمی، بسیار منتشر می شوند و معمولا هم مورد توجه بسیار قرار می گیرند. مثلا همین چند دقیقه قبل من ایمیلی را دریافت کردم که درباره مضرات لبنیات و از جمله ماست بود. از آدرس های ایمیل معلوم است که به دست بسیاری رسیده است. ثابت کردن اینکه چنین چیزی علمی نیست آسان است. تمام دولتهای کشورهای مدرن به شهروندانشان توصیه می کنند که مثلا ماست و شیر را جزئی از زژیم غذایی خود قرار دهند.

گاهی نوشته ها ظاهری علمیتر دارند. اما به عمقشان که نگاه کنید به همان اندازه ایمیل دریافتی من غیر علمی اند. مثلا امروز به این مقاله به ظاهر علمی برخوردم که ادعا می کند به دنبال پاسخ این سوال است که "چرا آی کیو ایرانیان روبه نزول است؟". قبل از اینکه به نقاط ضعف مقاله بپردازم به این نکته اشاره می کنم که مقاله نقاط مثبتی هم دارد. مثلا اینکه مهاجرت یک طرفه مغزها به خارج از کشور می تواند اثر درازمدت معنی داری بر روی متوسط هوش جامعه بگذارد نکته ای است که نباید از آن غافل شد. یا اینکه تغذیه و سلامت فاکتورهای مهمی در تعیین سلامت ذهنی آینده افراد هستند. اما از جمله نقاط واقعا ضعیف مقاله این است که حتی عنوان مقاله غلط است. نویسنده سعی دارد نشان دهند که اختلاف نرخ زاد و ولد باهوش ها و کم هوش ها، و مهاجرت باهوش تر ها به خارج از ایران باعث کم هوش تر شدن ایرانیان خواهد شد. اما مسئله این است که آقای دکتر فراموش کرده که آثار دیگری هم هست. مثلا اثری هست که به اثر فلینگ معروف است: اینکه تا آنجا که داده های آماری نشان می دهد، هوش هر نسل نسبت به نسل قبل از آن در اکثر نقاط دنیا افزایش یافته است. به طوری که در هر دهه به طور متوسط 3 واحد بالا رفته است. اگر آماری از هوش متوسط در دوران مختلف در ایران موجود بود، که بسیار بعید می دانم موجود باشد و به همین دلیل هم می گویم که عنوان مقاله آن نویسنده غلط است چون آمار پشت آن نیست، با اطمینان می توانم بگویم که اثر فلینگ را نشان می داد. به عبارت دیگر، من اطمینان دارم که نسل جدید ایران باهوش تر از نسل قبل است. البته این بدان معنا نیست که نباید نگران سلامت یا مهاجرت باهوش تر ها نبود، این به این معناست که ممکن است بر اثر مثلا مهاجرت از رشد شاخص هوش کم شود نه آنکه آی کیو کاهش یابد.
غلط فاحش دیگر در محاسبه ساده ای است که در مقاله آمده است. در قسمت از مقاله می نویسد: "بررسی‌های متعدد ارتباط بین هوش و تحصیلات و همچنین ارتباط میان تحصیلات و تبعیت از سیاست‌های کنترل موالید را به اثبات رسانده است. ضریب هوشی متوسط 20 درصد پرهوش جامعه حدود 115و ضریب هوشی متوسط 20 درصد کم‌هوش جامعه حدود 85 می‌باشد. اگر فرض کنیم که میزان زاد و ولد در گروه کم‌هوش جامعه تنها 30 درصد بیش از میانگین جامعه و میزان زاد و ولد در گروه پر هوش جامعه 30 درصد کمتر از میانگین جامعه باشد، میانگین ضریب هوشی نسل دوم از محاسبه زیر به دست می‌آید:

0.6x1x100) + (0.2×0.7×115) + (0.2×1.3×85)= 98.8

به این ترتیب می‌توان انتظار داشت که میانگین ضریب هوشی هر نسل 1.2 امتیاز از میانگین ضریب هوشی نسل قبل کمتر شود."

کسی که کمی آمار خوانده باشد می فهمد که نویسنده فرضی را به صورت ضمنی پذیرفته است که به هیچ وجه درست نیست. و آن فرض این است که بین هوش والدین و کودک کرولیشن کامل وجود دارد. در صورتی که آمارها کرولیشنی در حدود چهار دهم را نشان می دهند که آن هم معلوم نیست به دلیل ژنتیک است یا به این دلیل است که والدین باهوش مثلا تحصیل کرده ترند و به همین دلیل رفتار آموزشی متفاوتی با فرزندان خود دارند.

ایرادهای دیگری هم بر مقاله وارد است. مثلا اینکه ضریب هوشی 84 ایرانیان به تحقیق نهادهای بین‌المللی نسبت داده شده که غلط است و این آمار بر اساس کتابی از استاد روانشناسی به نام لین است که ایرادهای فراوانی هم به روش مطالعه او وارد شده است. یا مثلا این واقعیت شناخته شده را نادیده گرفته است که حتی هوش یک فرد، در آزمونهای متفاوت کاملا معتبر، می تواند کاملا متفاوت ارزیابی شود. یا این واقعیت که سیستم آموزشی بعضی از کشورها به گونه ای است که دانش آموزان را در تست های خاص هوش موفقتر می کند و این لزوما نکته مثبتی هم نیست و و و....

پ.ن.1- من به هیچ وجه قصد ندارم که بگویم ایرانیان باهوش تر از بقیه اند یا نیستند. به نظر من این موضوع که افراد نخبه و باهوش جلای وطن می کنند نکته مهمی است. اما اینکه ما کشورمان را از نظر هوش با دیگران مقایسه کنیم واقعا اهمیتی ندارد. انرژی را باید بر روی کارهای مفید دیگری هرز داد.

پ. ن. 2- نوشته فوق نوشته چندان علمی نبود. دلیلش این است که بوسیله دیگرانی که صاحب تخصصند مرور نشده است:)

پ.ن.3- اصلا تخصص من روانشناسی نیست. اما این مقاله آنقدر به وضوح غیرعلمی است که چون منی، که روانشناسی را برای تفنن می خوانم، هم می توانم به سادگی بسیاری از ادعاهایش را رد کنم.

پ.ن.4 - هر آشغالی را می خوانیم باور نکنیم.